Biên tập viên Thu Hà: Biên tập viên sách tự do sẽ là xu hướng phát triển trong tương lai
Là cử nhân tiếng Nhật, từng đi du học 2 năm, Thu Hà quyết định chọn con đường trở thành biên tập viên sách vì niềm đam mê với sách. Hãy cùng lắng nghe những chia sẻ của Hà về hậu trường đằng sau sự ra đời của một cuốn sách cùng nhận định của cô về xu hướng của nghề biên tập viên sách tự do trong tương lai.
- Chào Hà! Hà có thể giới thiệu một chút về mình và công việc hiện tại không?
Tôi là Nguyễn Thu Hà, sinh năm 1990, hiện đang làm biên tập viên tại công ty sách Quảng Văn. Tôi đã làm công việc này được 5 năm.
- Cơ duyên nào đã đưa Hà đến với con đường biên tập viên sách?
Tôi vốn là sinh viên chuyên ngành tiếng Nhật. Sau khi đi du học 2 năm trở về nước, tôi rơi vào trạng thái mông lung, không có định hướng rõ ràng về việc mình nên làm gì tiếp theo. Hễ đọc được tin tuyển dụng hấp dẫn liên quan đến tiếng Nhật là tôi đều gửi CV và đi phỏng vấn. Nhưng bản thân tôi lại không thật sự thấy hài lòng với những công việc được nhận vào làm.
Vì vậy, tôi đã dành nhiều thời gian để ngồi lại với bản thân, nhìn thật sâu vào chính mình và suy ngẫm xem tôi thực sự muốn làm gì, có thể làm công việc nào và sẽ gắn bó lâu dài với loại công việc ra sao.
Với ba câu hỏi ấy, tôi đều đưa ra chung một đáp án: công việc liên quan đến sách. Vì tôi rất thích đọc sách. Và mối duyên của tôi với nghề biên tập viên sách đã hình thành như thế.
- Vậy công việc đầu tiên của Hà ở vị trí biên tập viên sách là gì?
Đó là làm biên tập sách tiếng Nhật part-time, nghĩa là cũng liên quan đến ngành học của tôi. Sau đó, tôi dần được lên full-time và cũng có nhận thêm công việc dịch tiếng Nhật.
- Khi Hà ứng tuyển vị trí biên tập viên sách tiếng Nhật part-time, ngoài yêu cầu về khả năng ngoại ngữ tốt thì còn cần những yêu cầu nào nữa không?
Dù bạn ứng tuyển làm cộng tác viên vị trí dịch sách hay biên tập, nhà tuyển dụng đều cho bạn làm bài kiểm tra để xem khả năng ngoại ngữ và kỹ năng biên tập của bạn đến đâu.
- Trước khi chính thức trở thành biên tập viên sách, Hà có lầm tưởng hay ngộ nhận nào về nghề không?
Rất nhiều (cười). Lúc đầu tôi nghĩ biên tập viên sách chỉ là ngồi một chỗ, cả ngày đọc bản thảo để soi lỗi chính tả. Sẽ có một không gian toàn sách, nơi mọi người chỉ nói chuyện về sách và công việc chính của biên tập viên là ngồi đọc và soát lỗi chính tả từ cuốn này đến cuốn khác. Đây chính là ngộ nhận lớn nhất của tôi về nghề.
- Vậy chính xác thì vai trò của một biên tập viên sách là gì?
Trước đây trong một buổi phỏng vấn mà tôi làm MC, chị Ngô Thu Ngần của NXB Phụ nữ có đưa ra quan điểm: Biên tập viên là xương sống của một đơn vị xuất bản.
Sếp tôi, Trịnh Minh Tuấn – CEO của công ty Quảng Văn cho rằng: Biên tập viên là giám đốc của một bản thảo.
Cá nhân tôi sau một thời gian hành nghề thì cảm thấy biên tập viên là bố của đứa trẻ mang tên bản thảo. Nếu như tác giả là mẹ - người “thai nghén” đứa con bản thảo thì biên tập viên sẽ đóng vai trò người bố chăm chút cho hai mẹ con.
Sự chăm chút ấy bắt đầu từ khi đứa con còn là hạt mầm ý tưởng cho đến lúc ra đời thành một cuốn sách hoàn thiện, rồi tiếp tục dõi theo sự phát triển của cuốn sách ấy khi ra mắt ngoài thị trường.
Đôi khi chính người bố - biên tập viên là người gieo hạt mầm ý tưởng ấy vào trong lòng người mẹ - tác giả.
- Một sự so sánh rất thú vị và sát thực tế. Vậy công việc của một biên tập viên sách chắc chắn không chỉ là làm việc với bản thảo phải không?
Với biên tập viên, họ có hai nguồn để nhận bản thảo (tiếng Việt):
Tác giả tự gửi tác phẩm đến nhà xuất bản mà mình tin tưởng.
Biên tập viên có ý tưởng và mời tác giả để cộng tác biến ý tưởng đó thành sách.
Đây chính là giai đoạn xây dựng ý tưởng cho bản thảo sách mà bất kỳ biên tập viên nào cũng phải đảm nhận ở khâu đầu tiên.
Sau giai đoạn này, biên tập viên sẽ trao đổi với tác giả để xây dựng khung (outline) cho bản thảo. Quan trọng là phải thúc giục tác giả để họ “sinh đẻ đúng kế hoạch”.
Khi đã có bản thảo trong tay (là cả một quá trình rất dài) thì mới đến phần biên tập. Từ sửa câu chữ, bố cục, hình ảnh, đồng thời biên tập viên phải phối hợp với nhiều bộ phận khác như họa sĩ minh họa để hoàn thiện một cuốn sách. Ý tưởng cho bìa sách cũng đến từ biên tập viên. Rồi chế bản, dàn trang, kiểm tra lỗi morat…
Tất cả những công việc trên đều một tay biên tập viên điều phối. Chưa hết, cho đến khi sách xuất bản, biên tập viên cũng góp phần vào khâu truyền thông như tổ chức lễ ra mắt sách, quảng bá sản phẩm…
Kể cả phần thanh toán nhuận bút cho tác giả, họa sĩ vẽ bìa cũng đều nằm trong công việc của biên tập viên.
Vậy biên tập viên sách không chỉ làm việc với con chữ mà còn đảm nhận mọi khâu từ khi sách còn là ý tưởng cho tới khi sách đến tay độc giả.
- Thời gian đầu làm biên tập viên sách, Hà đã gặp những thách thức/khó khăn nào và cách vượt qua?
Vì tôi không học ngành Báo chí, cũng chưa từng làm công việc liên quan đến biên tập sách nên thời gian đầu, tôi bị những ngộ nhận gây khó khăn. Khi được đưa một bản bông để đọc, tôi chỉ chăm chăm soi lỗi chính tả nên hoàn thành rất nhanh. Đến lúc đưa cho một biên tập viên khác đọc chéo thì mới phát hiện bản bông vẫn còn nhiều lỗi khác ngoài chính tả như lỗi logic, sử dụng từ chưa đúng…
Lúc đầu tôi rất tự tin về khả năng đọc và dò lỗi của mình. Nhưng sau lần đó, tôi mới nhận ra đến việc ngồi đọc để soát lỗi, tôi vẫn chưa làm tốt.
Nhưng tôi là con người lạc quan. Tôi thật sự muốn học hỏi các biên tập viên khác đã làm như thế nào. Vì vậy, mỗi lần bị chỉ lỗi sai, tôi cố gắng lần sau không phạm phải lỗi sai đó nữa. Cứ như vậy, tôi tích lũy kinh nghiệm từng ngày. Lúc đầu, tôi chỉ được giao đọc bông – đã qua người khác biên tập khá ổn, sau đó tôi được nhận công việc đối chiếu bản gốc tiếng Nhật với bản dịch của tác giả, rồi làm bìa và các công việc khác.
- Hà mất bao lâu để thuần thục được công việc biên tập viên sách?
Tôi nhớ không nhầm là mất đến 6 tháng.
- Hà nghĩ để trở thành một biên tập viên sách thì cần những phẩm chất và kỹ năng nào?
Đầu tiên, bạn phải đam mê đọc. Bởi công việc của bạn gắn liền với việc đọc. Thậm chí có một bản thảo, bạn phải đọc đến 10 lần. Bạn biết đấy, một cuốn sách dù hấp dẫn đến đâu nhưng nếu bạn đọc liên tục 10 lần thì nó sẽ trở thành nỗi ám ảnh, thậm chí là sợ hãi. Chỉ có niềm đam mê đọc mới giúp bạn vượt qua nỗi sợ này để biên tập bản thảo thành công.
Tiếp theo, tôi nghĩ bạn phải có khả năng tự học hỏi, tự trau dồi. Bạn không chỉ đọc sách mình biên tập mà còn đọc của cả những nhà xuất bản khác. Nhưng không phải đọc để giải trí bình thường mà là đọc có mục đích: bạn phải xem người ta viết câu như thế nào, xử lý ra sao, lên outline đã hợp lý chưa…
Bạn cũng phải có một tư duy mở. Thật ra sách không thần thánh đến mức tất cả thông tin trong sách đều đúng. Dù tác giả là ai, cuốn sách họ viết chỉ thể hiện góc nhìn của họ. Bạn phải có tư duy mở thì mới đón nhận được góc nhìn của người ta ngay cả khi góc nhìn ấy thách thức những niềm tin trong bạn. Không phải vì tác giả có góc nhìn khác bạn mà bạn cho là nội dung không hay và từ chối bản thảo đó.
Kế đến, bạn cần có độ nhạy cảm ngôn ngữ. Khi đọc một câu, bạn nghe thấy đúng nhưng thực chất lại sai. Hoặc bạn nghe thấy lấn cấn nhưng chẳng biết lỗi sai nằm ở đâu. Vì vậy, bạn cần phải đủ nhạy cảm để biết cái câu ấy, đoạn văn ấy, nội dung ấy sai chỗ nào.
Tiếp theo là tính tỉ mỉ. Bởi một bản thảo sách hiện nay trung bình cũng khoảng 200, 300 trang chi chít chữ, có khi lên đến hàng trăm nghìn chữ. Vì vậy, một biên tập viên phải luôn tỉ mỉ, cẩn thận với từng bản thảo trong tay.
Ngoài ra, trong xã hội hiện nay, tôi nghĩ mỗi biên tập viên cần thành thạo ít nhất một ngoại ngữ, tối thiểu là tiếng Anh. Thực tế, khi các nhà xuất bản hoặc công ty phát hành sách muốn tuyển biên tập viên thì đều kèm theo yêu cầu là thành thạo ít nhất một ngoại ngữ để đối chiếu với tác phẩm gốc.
Bởi dù bạn làm việc với bản thảo tiếng Việt đi chăng nữa, bạn cũng cần ngoại ngữ để tra cứu thông tin nước ngoài, thực hiện công việc fact check, double check nhằm đảm bảo thông tin trong bản thảo là chính xác.
- Vậy đâu là cách để rèn luyện những phẩm chất và kỹ năng đó? Ví dụ như làm thế nào để rèn khả năng nhạy cảm ngôn ngữ?
Bạn phải rèn luyện thói quen đọc và đọc từ nhiều nguồn để mở mang kiến thức. Điều quan trọng là bạn phải đọc từ từ. Không chỉ đọc để lấy nội dung như những người khác, bạn còn cần xem xét cả cách dùng từ, đặt câu của cuốn sách đó. Vì vậy, bạn phải vừa đọc vừa ngẫm với tốc độ chậm rãi để câu từ thấm vào mình.
Riêng việc đọc, tôi khuyến khích các bạn tìm đọc tác phẩm văn học Việt Nam. Những “cây đa cây đề” như Nguyễn Tuân, Nam Cao dùng từ đặt câu rất đắt, và bạn có thể học hỏi từ đó. Còn các tác phẩm được dịch từ tiếng nước ngoài thì câu văn đã bị ảnh hưởng bởi dịch giả và biên tập viên. Nếu trong trường hợp người dịch và biên tập viên lại không chắc tay thì sao?
Vì vậy, tôi nghĩ các tác phẩm văn học Việt Nam của những nhà văn nổi tiếng sẽ mang lại giá trị học hỏi nếu bạn muốn trở thành biên tập viên sách.
Ngoài ra, với tư duy và khả năng tự học hỏi, biên tập viên luôn phải đặt ra câu hỏi tại sao: Tại sao tác giả lại viết như vậy mà không phải như thế kia? Tại sao tác giả sắp xếp bố cục thế này mà không phải thế khác? Thói quen này giúp bạn tiếp cận một bản thảo theo nhiều góc độ hơn. Và bạn cũng cần luôn nghi ngờ bản thân để xem quan điểm của mình có đúng hay không.
Cuối cùng, bạn hãy luôn kiểm tra nếu có bất kỳ băn khoăn nào. Dù chỉ là một lỗi chính tả nhỏ trong bài, bạn vẫn nên kiểm tra lại từ hai, ba nguồn như từ điển, hỏi người có kinh nghiệm hoặc tra Google.
- Tôi nghĩ biên tập viên nào cũng nên mang bên mình một cuốn từ điển giấy.
Quan trọng hơn cả là bạn cũng cần phải cập nhật từ điển. Cuốn mà tôi đang dùng cũng luôn cập nhật hằng năm, và nó có sự thay đổi, nhỏ thôi, nếu mình không kiểm tra kỹ thì sẽ không nhận ra sự thay đổi đó.
- Hà đang dùng cuốn từ điển nào?
Đó là cuốn từ điển tiếng Việt do giáo sư Hoàng Phê làm chủ biên. Nó hay tái bản, cập nhật và bổ sung, nhưng chỉ số lượng nhỏ thôi, đôi khi trên dưới 10 từ. Nhưng là một biên tập viên, bạn cần cập nhật từ vựng liên tục. Bản cập nhật mới nhất của cuốn từ điển này là năm 2021.
- Theo Hà, một bản thảo như thế nào sẽ được “lọt vào mắt xanh” của biên tập viên?
Một bản thảo tốt phải đảm bảo được hai giá trị: nội dung và thương mại.
Tôi sẽ nói về giá trị thương mại trước. Đối với nhà xuất bản hay nhà phát hành, một bản thảo cũng là sản phẩm để mang đi bán. Vì vậy, bất kỳ bản thảo nào cũng cần đảm bảo giá trị thương mại.
Và để xác định bản thảo đó có giá trị thương mại hay không, người ta sẽ dựa vào những yếu tố như: Tác giả có nổi tiếng không? Có cộng đồng fan sẵn hay không? Tác giả đó đã đạt được giải thưởng gì?
Đối với sách ngoại văn thì còn thêm các yếu tố như nó đã bán được bao nhiêu bản ở thị trường mẹ? Đã được bao nhiêu quốc gia mua bản quyền và chuyển ngữ? Hoặc xếp hạng bảng điểm của cuốn sách trên các trang uy tín như Goodreads hay New York Times.
Về giá trị nội dung, đầu tiên bản thảo nói về chủ đề gì? Đó có phải là vấn đề nổi cộm ở xã hội hay không? Nếu trên thị trường đã có những cuốn sách cùng chủ đề được xuất bản rồi thì bản thảo này có gì đặc biệt? Nếu là thể loại phi hư cấu thì nội dung có cung cấp nhiều kiến thức không và những kiến thức ấy có chuẩn không? Nếu là thể loại hư cấu thì nội dung có hấp dẫn và đem lại nhiều cảm xúc cho người đọc không?
Bên cạnh đó, cách truyền tải có cuốn hút và phù hợp với nội dung không? Ví dụ bạn viết một cuốn sách rất khoa học, nhiều dẫn chứng, đảm bảo nguồn thông tin đáng tin cậy. Nhưng bạn lại dùng lối kể mộc mạc quá, thân thiện quá thì cũng sẽ không phù hợp với cuốn sách đó. Hoặc bạn viết một tiểu thuyết diễm tình lâm ly bi đát nhưng chỉ sử dụng toàn câu ngắn, đơn giản, súc tích thì cũng không phù hợp.
- Nếu có một tác giả không hài lòng hoặc phản đối cách biên tập của Hà, Hà sẽ làm gì?
Mối quan hệ giữa tác giả và biên tập viên khá nhạy cảm, đó cũng là nỗi khổ khó nói của biên tập viên. Bản thân người biên tập thấy mình khổ thì tác giả cũng tự thấy họ khổ. Vì ai cũng có cái tôi của mình.
Và để làm việc hòa thuận với tác giả, biên tập viên cần đảm bảo hai thứ trong giao tiếp:
1. Thái độ cầu thị và sự chân thành. Tôi cho tác giả thấy mình trân trọng họ, trân trọng tác phẩm của họ, và tôi góp ý với sự trân trọng đó.
2. Ý kiến của biên tập viên phải thực sự thuyết phục. Vì khi tôi sửa tác phẩm của người ta, tôi phải có đủ lý do để thuyết phục họ tại sao tôi lại sửa thế này. Tính thuyết phục ấy đến từ thông số, cơ sở, nguồn tài liệu sao cho vững vàng và đáng tin cậy. Nó không phải đến từ những câu mang tính chủ quan như “tôi thấy là”, “tôi nghĩ là”, “kinh nghiệm của tôi là”. Bởi tác giả cũng sẽ phản đối tương tự bằng ý kiến chủ quan và kinh nghiệm của mình.
- Hà nghĩ gì về xu hướng làm biên tập viên sách tự do ở hiện tại?
Tôi nghĩ biên tập viên sách tự do sẽ là xu hướng rất phát triển trong tương lai. Thật ra ngành xuất bản ở Việt Nam có một thách thức lớn là khó thu hút được nhân lực. Vì bản chất công việc yêu cầu cao nhưng mức thu nhập lại thấp. Những bạn giỏi về chuyên môn và mạnh về ngôn ngữ thì có thể làm các công việc với mức thu nhập gấp 2 hoặc 3 lần biên tập viên sách.
Vì thế, nếu bạn có niềm đam mê với sách, thay vì trở thành một biên tập viên sách toàn thời gian, bạn có thể lựa chọn trở thành biên tập viên sách tự do.
Tôi nghĩ đây là xu hướng đôi bên cùng có lợi. Ngành xuất bản sẽ có những biên tập giỏi chuyên môn và ngôn ngữ. Ví dụ bạn mạnh về tiểu thuyết thì chỉ nhận biên tập tiểu thuyết. Bạn chuyên về lĩnh vực sức khỏe thì chỉ nhận biên tập cho sách về sức khỏe. Biên tập viên làm full-time không thể làm được những điều này, cứ có sách nào thì sẽ biên tập sách ấy dù cho có chuyên môn về nó hay không.
Còn về phía người lao động, các bạn sẽ làm được công việc mình yêu thích mà không phải quá bận tâm về tiền bạc. Ban ngày bạn làm việc kiếm tiền nuôi sống bản thân, ban đêm bạn thỏa đam mê với nghề biên tập sách. Nếu không có gánh nặng về tài chính thì đam mê mới kéo dài, đúng không?
- Nếu những người chưa từng có kinh nghiệm biên tập sách mà chỉ yêu thích sách và mong muốn thử sức trong ngành nghề này thì liệu có cơ hội nào cho họ trở thành biên tập viên sách tự do không?
Có rất nhiều. Tôi thấy hiện nay các nhà xuất bản lẫn nhà phát hành đều thường xuyên đăng tuyển vị trí cộng tác viên biên tập sách và không yêu cầu kinh nghiệm. Bạn có thể làm tại nhà mà không cần phải đến công ty.
Hoặc họ có chế độ thực tập sinh. Các bạn chưa ra trường có thể xin vào làm thực tập sinh ở các công ty xuất bản hoặc nhà phát hành.
Nếu bạn giỏi ngoại ngữ, bạn có thể bắt đầu bằng công việc dịch sách. Các nhà phát hành sách sẽ có chế độ cởi mở hơn với những bạn không có bằng cấp liên quan đến ngành biên tập, chỉ cần giỏi ngoại ngữ. Khi đó, họ sẽ cho ứng viên làm bài kiểm tra. Chỉ cần bạn vượt qua là sẽ trở thành cộng tác viên hoặc thực tập sinh.
Khó khăn ở đây chắc chỉ là mức nhuận. Nếu bạn đã có kinh nghiệm, bạn thương lượng được mức tốt hơn. Còn nếu bạn chưa có kinh nghiệm, nhưng làm bài kiểm tra ổn, phía nhà tuyển dụng có thể đề xuất mức nhuận khá thấp (thấp hơn so với bạn tưởng tượng).
- Hà có thể “bật mí” tiêu chí chấm bài kiểm tra cho vị trí cộng tác viên biên tập không?
Đối với vị trí cộng tác viên biên tập, bài kiểm tra thường là về ngoại ngữ. Nghĩa là đề bài sẽ có một bản gốc và một bản dịch. Nhiệm vụ của bạn là so sánh hai bản đó để xem bản dịch đã chuẩn chưa. Khi câu từ đã chuẩn xác, nhà tuyển dụng sẽ xem cách diễn đạt của bạn đã ổn chưa, có sai những lỗi cơ bản không.
Ví dụ câu phức thường có hai vế, nếu bạn mở đầu bằng “vì” nhưng lại thiếu vế “nên” thì đó cũng là một câu sai. Hoặc dấu câu bạn đặt đã đúng vị trí chưa, ví dụ có những bạn phân tách chủ ngữ và vị ngữ bằng một dấu phẩy rất vô duyên. Có thể khi mình nói, mình muốn nhấn nhá chẳng hạn thì sẽ ngừng lại một chút ở đó, nhưng khi vào trong văn bản thì bạn không thể đặt dấu phẩy ở đó được.
Ngoài ra, với những văn bản dịch từ tiếng nước ngoài hay có một lỗi là: câu gốc thường quá dài, đặc biệt ở các ngôn ngữ như tiếng Nhật, tiếng Trung. Trong một câu đôi khi độ dài lên đến mười dòng. Và có những dịch giả chỉ làm công việc chuyển ngữ, nghĩa là bản gốc như thế nào thì họ sẽ dịch y chang như vậy. Câu dài đến năm, bảy dòng thì họ vẫn dịch thành năm, bảy dòng.
Lúc này, nhiệm vụ của biên tập viên là linh động ngắt thành hai hoặc ba câu ngắn và súc tích hơn nhưng vẫn không làm thay đổi ý nghĩa. Đây cũng chính là một cách để kiểm tra kỹ năng chuốt từ của bạn.
- Hà có lời khuyên nào dành cho những bạn muốn làm công việc biên tập viên sách không?
Lời khuyên của tôi là đừng chỉ muốn, hãy thử làm đi. Nếu bạn muốn trở thành biên tập viên sách, hãy ứng tuyển để trở thành cộng tác viên hoặc thực tập sinh của nhà xuất bản hoặc nhà phát hành sách. Vì bạn phải ở trong môi trường đó, đắm mình vào đó thì mới rõ được mình có phù hợp với công việc này hay không.
- Vậy mình có thể ứng tuyển bất kỳ lúc nào mà không cần chờ khi nhà xuất bản hoặc nhà phát hành thông báo tuyển dụng?
Thật ra tôi nhận CV quanh năm. Các bạn thích ứng tuyển lúc nào thì gửi CV lúc đấy. Nhà xuất bản nào có tâm nếu thấy CV của bạn ổn thì sẽ giữ lại. Một là để khi cần đến thì có thể liên hệ ngay. Hai là dùng cho công việc khác. Ví dụ bạn xin vào làm cộng tác viên biên tập nhưng tôi thấy trình độ ngoại ngữ của bạn khá thì tôi sẽ giữ CV của bạn lại để khi nào có bản thảo thích hợp thì mời bạn làm thử bài kiểm tra dịch.
- Nếu như CV bị từ chối một lần thì đó có phải là dấu hiệu cho thấy bản thân không phù hợp với công việc biên tập sách không?
Tôi nghĩ bị từ chối một lần không liên quan đến việc mình có phù hợp với công việc hay không. Có nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến chuyện được chọn hay bị loại. Ví dụ ứng viên có hợp với môi trường hay không? Hoặc ứng viên có hợp với dòng sách đó hay không?
Vì vậy, nếu bạn thấy mình phù hợp với dòng sách của nhà xuất bản hoặc nhà phát hành nào thì nên tập trung gửi CV cho nhà đó. Đây cũng là một cách giúp bạn dễ có được công việc hơn.
Cảm ơn những chia sẻ hữu ích của Hà!
